Idea

Bunt przeciwko zastanym wartościom, porządkom społecznym, regulacjom
prawnym, okolicznościom historycznym jest naturalnym ludzkim zachowaniem. Obok
potocznego obrazu buntu jako zjawiska destrukcyjnego uwzględnić należy, że może
on mieć również wymiar konstruktywny czy nawet afirmatywny.

Jako kategorię filozoficzną, np. w rozumieniu Alberta Camusa, bunt
rozpatruje się nie tylko w perspektywie psychologicznej, społecznej i
politycznej, lecz także w ujęciu aksjologicznym – jako opis ludzkiej kondycji,
etycznych postaw człowieka i jego obowiązków. Kwestie te podjął Camus m.in. w
esejach: Mit Syzyfa i Człowiek zbuntowany, zauważając, że
właśnie z buntu rodzi się świadomość, bo „nie sztuką jest się poddać,
prawdziwą sztuką życia jest ocalić swą godność i wolność w świecie
uprzedmiotowienia i niewoli fizycznych konieczności, dotyczących wszystkiego,
co istnieje w przyrodniczym świecie. Prawdziwie wartościowy bunt to nie
rezygnacja, ale podjęcie wyzwania” (Albert Camus). Bunt powstaje w odpowiedzi
na absurd wynikający z konfrontacji jednostki ze światem, którego nie rozumie.

Podobnie bunt charakteryzuje socjologia, dostrzegając w nim zjawisko
dynamiczne, przełamujące wspólnotowe ograniczenia, korzystne dla rozwoju
społeczeństw i motywujące do działań zorientowanych na określony cel. W myśl
koncepcji José Ortegi y Gasseta jest on podstawowym zjawiskiem kształtującym
człowieka, pierwotnym i niezmiennym wrażeniem, które „wpaja nam uparcie i
nieustępliwie definicję życia będącą także imperatywem” (José Ortega y Gasset).
Niekiedy bunt jawi się jako podstawowy warunek równowagi społecznej,
a nawet czynnik legitymizujący rzeczywistość, z której wyrasta (Jean
Baudrillard). Niezgoda – opór – bunt są reakcjami ludzi na obciążające ich
zakazy i nakazy (najczęściej postrzegane przez nich jako szkodliwe). Żadna z
grup społecznych nie ma monopolu na buntowanie się, choć każda inaczej – w
różnych sytuacjach i z rozmaitych powodów – okazuje niezadowolenie. Nierzadko
negacja poprzedza propozycję alternatywy (dzieje się tak w przypadku
kontrkultury), a znamiennym przykładem oporu o charakterze
społeczno-obyczajowym jest konflikt pokoleniowy (np. rodzica i dziecka,
nauczyciela i ucznia) oraz spór o wartości „stare”  i „nowe”.

Wyrażanie sprzeciwu wykorzystuje wszelkie dostępne środki alternatywnego
rozwiązania, językowe i parajęzykowe, logowizualne i intersemiotyczne, o
mniejszej lub większej sile oddziaływania. Pragmalingwistyczne ujęcie aktów
sprzeciwu ukazuje repertuar zarówno nowych, zindywidualizowanych środków, jak i
tych dobrze znanych w przestrzeni komunikacyjnej (również w ujęciu
historycznym). Można rozważać różne aspekty: 1. bunt w języku; 2. bunt
wobec języka; 3. bunt o języku czy wreszcie 4. bunt samego języka. Bunt w języku
to przecież zwycięstwo uzusu nad normą; bunt wobec języka to kontestacja jego
użytkowników (już od czasów starożytnych bowiem „starzy” utyskują na zepsucie
„młodych”); bunt o języku to niezgoda na jego stare, nieadekwatne opisy oparte
na gramatyce łacińskiej i kryteriach historycznych; w końcu bunt samego języka:
to opór, jaki stawia on współczesnym wyzwaniom.

Niezgoda, opór i bunt, rozpatrywane w rozległym kontekście
społeczno-kulturowym i w założeniu odnoszące się do działań
konstruktywnych, stanowią także istotny punkt wyjścia w rozważaniach o szeroko
pojętej edukacji polonistycznej. Bunt w przestrzeni edukacyjnej uderza w
przerost instytucjonalizacji, programowanie, nadmierną funkcjonalizację
nauczania, mechaniczną encyklopedyzację i biurokratyzację działań edukacyjnych.
Uczniowski – i nauczycielski – opór skierowany bywa przeciw lekturowemu
przymusowi, kanonom lektur, przestarzałym interpretacjom i jako taki sprzyja
np. propozycjom nowych odczytań klasyki. Korzyści edukacyjne wynikają też z
niezgody polonistów na przestarzałe strategie dydaktyczne, a także z potrzeby
poszukiwania nowych autorytetów i wzorców osobowych (zob. „Filoteknos” nr 6 i
7).

W obrębie tej problematyki istotnym zjawiskiem, zarówno na poziomie
egzystencjalno-etycznym, jak i pedagogiczno-psychologicznym, są buntujący się
przeciwko konwenansom i życiowym schematom nastoletni bohaterowie
literatury dla dzieci i młodzieży. Należą do nich np. samotnicy,
outsiderzy, reformatorzy, ambiwalentne osobowości i charaktery, które
psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży na tym etapie dojrzewania łączy ze
zwykłą – buntowniczą – postawą wobec świata. Zbuntowani wobec dostępnej im rzeczywistości
literaccy bohaterowie są jednocześnie jej doskonałymi obserwatorami,
dostrzegającymi obłudę, oceniającymi kłamstwo, nieuczciwość i zło świata
dorosłych. Stąd wynika wyraźnie obecne w ich zachowaniu podważanie autorytetów,
niezgoda na „niedoskonały”, etycznie, niewłaściwy model życia dorosłych.

Opór wobec kostniejących norm estetycznych, nawyków poznawczych,
ustereotypizowanych wyobrażeń o świecie i jego związkach z tworzywem
artystycznym doprowadził do powstania literatury i sztuki nowoczesnej. Wyłoniła
ona liczne kierunki awangardowe, neoawangardowe, odrzucające twórczość
czerpiącą z tradycyjnych wzorców. Wola zaprzeczenia zastanym ideałom
estetycznym łączy się z niezgodą na wtórność, naśladownictwo, zachowawczą rolę
społeczną sztuki. Także współczesna literatura, podobnie jak niegdyś awangardowa
czy wcześniej romantyczna, czy też oświeceniowa, nie poprzestaje na renowacji
środków wyrazu, wykorzystuje swój wspólnototwórczy i modernizacyjny potencjał.
Etycznie uzasadniony opór – za jego przejaw uznać można szeroko rozumiany zwrot
etyczny – wzbogaca i urozmaica literaturę, pobudzając zarazem refleksję
literaturoznawczą i metody transmisji nowoczesności do sfery edukacyjnej.

Bunt jest więc zaczynem postaw, które – jeśli dobrze diagnozują społeczne
problemy i dojrzeją – wzmacniają organizm zbiorowy. Niemniej jednak na
skutek manifestacji tych postaw mogą pojawić się też problemy dzieci i
młodzieży w szkole i w domu; warto zatem rozważyć, jakie nastawienia wobec
niezgody, oporu czy buntu może i powinna przyjmować szkoła oraz literatura
uczestnicząca w procesie edukacyjnym. Czy – korzystając z tej energii – można
przekształcać bunt nastolatków w działania konstruktywne? W jaki sposób to
czynić, w imię jakich wartości?

Zagadnienia niezgody, oporu i buntu tworzą jeden z podstawowych problemów
kulturowych i cywilizacyjnych czasów dzisiejszych, mających wielorakie
odbicie w zjawiskach i procesach edukacyjnych. Nie jest to tylko syndrom
współczesności, tego rodzaju problemy pojawiały się w przeszłości i w różny
sposób wpływały na kształt, a zwłaszcza aksjologię, szkoły, literatury życia
zbiorowego.

Ze względu na ważność tych zagadnień – również dla współczesnej przestrzeni
polonistycznej – zdecydowaliśmy się uczynić je głównym przedmiotem kolejnego
Kongresu Dydaktyki Polonistycznej. Do udziału w nim zapraszamy: polonistów
uczestniczących we wszystkich obszarach edukacji lub nimi zainteresowanych.
Zależałoby nam na obecności, wypowiedziach i głosach w dyskusjach polonistów –
nauczycieli szkół podstawowych i ponadpodstawowych, polonistów  –
nauczycieli akademickich; literaturoznawców, językoznawców, kulturoznawców,
bibliotekoznawców i bibliotekarzy, pedagogów, psychologów, socjologów,
 specjalistów w zakresie dydaktyki polonistycznej różnych szczebli; mówiąc
najogólniej: wszystkich, którzy zajmują się szeroko pojętą edukacją
polonistyczną w teorii i w praktyce.

Proponujemy następujące obszary rozważań:

I. Polonista w szkole: konformista czy buntownik?

II. Niezgoda, opór, bunt w kanonie lektur – kanon lektur jako obszar
negocjacji.

III. Szkolny bunt przeciw literaturze dawnej: apologia nowoczesności czy
odcięcie od tradycji?

IV. Buntownicy w literaturze dla dzieci i młodzieży – potencjał edukacyjny.
 

V. Bunt młodych (nie)czytelników – w stronę spontanicznego kanonu
lekturowego i cyfrowego świata.

VI. Szkolna edukacja wobec nowoczesności literaturoznawczej.

VII. Dydaktyka polonistyczna na rozdrożu autorytetów.

VIII. Dydaktyka polonistyczna a niezgoda aksjologiczna (konflikt i
przewodnictwo na drodze wartości).

IX. Opór przeciw oficjalnemu językowi; mowa uczniów jako wyraz buntu.

X. Niezgoda na dydaktyczny szablon – innowacyjne strategie i metody
nauczania na lekcjach języka polskiego.

XI. Bunt w literaturze i sztuce  –  wzajemne relacje i innowacje
(literackie i ikoniczne teksty w przestrzeni dydaktyki polonistycznej XXI
wieku).